Seksualność to wielopłaszczyznowy aspekt rozwoju człowieka. Opiera się na biologii i pozostaje pod ciągłym wpływem czynników psychologicznych oraz kontekstu społecznego. Istotami seksualnymi jesteśmy niemal od samego początku. Dzieje się tak z powodu różnicowania płciowego, które zaczyna się w okresie płodowym. Mówiąc więc o seksualności, myślimy nie tylko o seksie, lecz także o wszystkich czynnikach, które na życie seksualne wpływają. Są to bezpieczeństwo, samoświadomość, tożsamość. Nie należy zapominać także o wymiarze społecznym – nawiązywaniu relacji partnerskich czy rozwoju komunikacji. Dla psychologii seks jest jednym z najciekawszych elementów naszego życia nie tylko ze względu na obszerność pojęcia, ale także z powodu ciągłego rozwoju wiedzy i odkrywania nowych zmiennych i zależności w tej dziedzinie.
Niniejszy podręcznik opiera się na modelu Seligmana, który zakłada następujące komponenty seksualności:
Płeć
Jest podstawowym elementem seksualności. Możemy podzielić ją na trzy płaszczyzny: płaszczyznę biologiczną, tożsamość płciową i płeć społeczno-kulturową.
Płaszczyzna biologiczna płci
Jest silnie związana z budową ciała i wyróżniamy aż osiem elementów składających się na nią. W tej płaszczyźnie ciało może kształtować się w kierunku żeńskim, męskim (w większości przypadków) lub może mieć cechy obu (niejednoznaczne cechy płciowe- interpłciowość).
- Płeć chromosomalna- zwana również płcią genetyczną. Decydującym czynnikiem określającym wygląd ciała są chromosomy, które podczas zapłodnienia łączą się w parę tworząc organizm o cechach męskich lub żeńskich (jajeczko zawsze ma chromosom X, plemniki mogą mieć chromosom X lub Y). Para chromosomów XX determinuje rozwój ciała w kierunku żeńskim, XY w kierunku męskim.
- Płeć gonadalna- gonady to jajniki i jądra. Głównym czynnikiem odpowiedzialnym za ich rozwój są chromosomy. Obecność chromosomu Y powoduje w początkowym okresie prenatalnym wytworzenie jąder z gonady bipotencjalnej. Jeśli chromosomu Y nie ma to organizm wytwarza jajniki.
- Płeć gonadoforyczna- to jajowody lub nasieniowody. U organizmów kształtujących się w kierunku żeńskim w okresie prenatalnym z przewodów Müllera wytwarzane są jajowody, a z przewodów Wolffa nasieniowody.
- Płeć genitalna- decyduje o niej wygląd genitaliów. Organizm męski określa się na podstawie penisa i moszny, organizm żeński charakteryzuje łechtaczka i wargi sromowe. Ten element biologicznej płaszczyzny płci jest decydujący w kwestii nadawania płci po urodzeniu, ponieważ to na jego podstawie określa się płeć metrykalną, czyli tę wpisywaną do dokumentów. Na podstawie wyglądu genitaliów nadaje się pesel męski lub żeński. Spotkać można się z dwoma określeniami: AMAB- as male asigned at birth, czyli płeć męska przypisana po urodzeniu oraz AFAB- as female asigned at birth to określenie na osoby, którym przy urodzeniu nadano płeć żeńską.
- Płeć fenotypowa- określana na podstawie drugorzędowych cech płciowych, czyli wyglądu zewnętrznego, owłosienia ciała, rozwoju piersi, rozmieszczenia tkanki tłuszczowej.
- Płeć hormonalna- decyduje o niej przewaga wydzielanych hormonów charakterystyczna dla organizmów konkretnej płci. U organizmów męskich przeważają androgeny, u żeńskich estrogeny.
- Płeć metaboliczna- decyduje o niej rodzaj aparatu enzymatycznego systemów metabolicznych. Jest ściśle związana z działaniem hormonów w okresie prenatalnym, ale póżniej nie decyduje już o niej ilość hormonów płciowych.
- Płeć mózgu- organizmy męskie i żeńskie różnią się od siebie czynnościami oraz budową między innymi podwzgórza i przysadki mózgowej.
Płaszczyzna społeczno-kulturowa płci
Płeć społeczna
Podział ról w życiu społecznym przyjmowany na podstawie norm kulturowych. Zjawisko opisuje teoria gender stanowiąca, że istnieją społecznie wyznaczone role (zachowania, sposób ubierania, język) typowe dla kobiet i dla mężczyzn w danym społeczeństwie. Przejawem płci społecznej w kulturze europejskiej jest na przykład noszenie sukienek przez kobiety.
Teoria gender to nie ideologia, lecz socjologiczne dostrzeżenie faktu. Zjawisko to opisywała między innymi Judith Butler – autorka kluczowej dla gender studies pracy „Uwikłani w płeć”. Zwraca ona uwagę na kulturowe uwarunkowania cech i zachowań typowo żeńskich i męskich, stereotypy i dyskryminację kobiet.
Płaszczyzna psychiczna płci
Tożsamość płciowa
Jest to kluczowy element decydujący o płci danej osoby. Jest stałym, niezmiennym i najważniejszym aspektem płciowości. To fundamentalne i egzystencjalne poczucie oraz akceptacja własnej płci na poziomie psychologicznym, czyli to, z jaką płcią dana osoba się identyfikuje bez względu na płeć nadaną przy urodzeniu i narządy płciowe. Prócz występujących w dychotomicznym systemie dwóch płci – męskiej i żeńskiej – istnieje wychodzące poza system dualny całe spektrum płci nazywane niebinarnością. Termin ten obejmuje wiele tożsamości. Osoby niebinarne mogą między innymi nie identyfikować się ani z płcią męską, ani z żeńską, identyfikować się z obiema lub mieć zmienną tożsamość płciową zależną od dziedziny życia.
Istotną kwestią są zaimki osobowe. Dla osób niebinarnych, podobnie jak dla wszystkich innych, ważne jest, by zwracać się do nich zaimkami zgodnymi, z płcią z którą się identyfikują. Jeśli nie wiadomo, jak się do kogoś zwracać, najlepiej zapytać. Pamiętać należy, że płeć nie równa się zaimkom.
Transpłciowość
Jest to pojęcie ułatwiające zrozumienie złożoności seksualności. Transpłciowość to obszerny termin parasolowy, który objąć może wszystkie osoby doświadczające niezgodności płci nadanej przy urodzeniu z tożsamością płciową. Przeciwieństwem transpłciowości jest cispłciowość, czyli zgodność tożsamości płciowej z płcią nadaną po urodzeniu.
Zmiany w podejściu do tożsamości płciowej są coraz bardziej widoczne. Niepoprawne jest używanie terminów takich jak „transseksualizm” czy „transseksualność”. Pierwszy z nich jest po prostu pejoratywny (końcówka „-izm” kojarzy się z zaburzeniem). Drugi nie spełnia już swojej funkcji w seksuologii, gdyż odnosi się do binarnego schematu. Definicja „transseksualności” miała ścisłe założenia, które nie sprawdzały się w praktyce. Jednym z nich było przeświadczenie o tym, że osoby określane jako transseksualne za wszelką cenę dążą do korekty narządów płciowych. TOŻSAMOŚCI PŁCIOWEJ NIE DA SIĘ ZMIENIĆ.
W praktyce jednak okazuje się, że korekta płci może przebiegać u każdej osoby w innym wymiarze i tempie, także ze względów ekonomicznych. W seksuologii używa się nowego określenia: „niezgodność płci”.
Osoby transpłciowe same powinny decydować o chirurgicznym zakresie zmian swojego ciała, podejmowaniu terapii hormonalnych i afirmacji swojej płci. Niestosowne jest pytanie osób transpłciowych o ich narządy płciowe, hormony, imię które zostało im nadane po urodzeniu. Pytania te mogą spowodować DYSFORIĘ. Dysforia to silne uczucie dyskomfortu mogące wiązać się z cierpieniem wywołane niedopasowaniem konkretnych elementów płci z tożsamością płciową.
Interpłciowość (Zróżnicowanie cech płciowych)
Ma ścisły związek z funkcjonowaniem i wyglądem ciała i nie odnosi się do tożsamości płciowej. Dotyczy wszystkich osób, u których diagnozuje się dowolną liczbę różnic w zakresie cech dotyczących płci chromosomalnej, gonadalnej, gonadoforycznej, hormonalnej, fenotypowej, metabolicznej, mózgowej lub narządów płciowych czyli genitalnej. W przypadku niektórych osób interpłciowych ich zróżnicowane cechy płciowe widoczne są od razu po urodzeniu. U innych można je dostrzec we wczesnym dzieciństwie lub w okresie dojrzewania, a nawet dorosłości. Niektóre osoby interpłciowe nigdy nie dowiedzą się o swojej interpłciowości. Przykładem interpłciowości może być posiadanie niewidocznych przez kilkanaście lat życia nietypowych gonad niemających charakteru ani jąder, ani jajników lub posiadanie zarówno jąder, jak i jajników. Skutkować to może zaburzeniami dojrzewania seksualnego, na przykład brakiem miesiączki.
Orientacja seksualna
Oznacza kierunek emocjonalnego, romantycznego i seksualnego popędu. Co ważne popędy te nie muszą być ze sobą spójne i popęd seksualny może być skierowany do osób innej płci niż popęd romantyczny. W literaturze zazwyczaj występują trzy rodzaje orientacji (w kontekście osób o tożsamości płciowej binarnej) – heteroseksualność, homoseksualność i biseksualność. Orientacja seksualna nie jest wyborem, lecz wrodzonym aspektem seksualności. W seksuologii występuje też teoria Kinseya opisująca orientację seksualną na osi, której jeden koniec stanowi skrajna heteroseksualność, a drugi skrajna homoseksualność. Teoria zakłada, że znaczna większość osób mogłaby odnaleźć swoją tożsamość seksualną w spektrum między tymi dwoma biegunami (w tym nurcie określenie „orientacja” jest zastępowane „tożsamością seksualną”).
Pojęcie tożsamości seksualnej jest bardziej obszerne niż orientacja seksualna. Odnosi się do subiektywnego poczucia osoby. Prócz tożsamości hetero, homo, bi termin ten mieści w sobie wiele innych tożsamości – na przykład aseksualność lub panseksualność i włącza osoby niebinarne.
Aseksualność
Jest to brak odczuwania popędu seksualnego do innych osób. Osoby aseksualne mogą zakochiwać się w osobach dowolnej płci, nie mają jednak potrzeby uprawiania seksu. Aseksualność odróżniamy od utraty potrzeb seksualnych, od lęku przed seksem oraz od abstynencji seksualnej. Osoby aseksualne mogą być sprawne seksualnie i współżyć. Jeśli jednak decydują się na ten krok, to nie dla zaspokojenia potrzeb seksualnych, lecz na przykład w celu prokreacyjnym lub w celu zadowolenia osoby z którą są w związku, a która nie jest aseksualna.
Panseksualność
Przedrostek „pan-” oznacza „wszystko, każdy”. To pociąg romantyczny, emocjonalny i seksualny do ludzi niezależnie od ich płci nadanej po urodzeniu i tożsamości płciowej. Osoba panseksualna różni się od osoby biseksualnej tym, że może czuć pociąg do osób wychodzących poza schemat dwupłciowy.
LGBTQIA+
- L – kobiety homoseksualne, czujące pociąg seksualny i emocjonalny wyłącznie do kobiet. Lezbijki.
- G – mężczyźni homoseksualni, czujący pociąg seksualny i emocjonalny wyłącznie do mężczyzn. Geje.
- B – osoby czujące pociąg seksualny i emocjonalny zarówno do kobiet, jak i do mężczyzn. Osoby biseksualne.
- T – osoby transpłciowe, czyli te, których tożsamość płciowa jest niezgodna z płcią nadaną po urodzeniu.
- Q – osoby queer, ogólne pojęcie określające osoby nieheteronormatywne, niecispłciowe.
- I – osoby interpłciowe, o zróżnicowanych cechach płciowych.
- A – osoby aseksualne.
Znak + oznacza, że pamiętamy również o innych osobach, które nie odnajdują swojej tożsamości wśród wyżej podanych.
Preferencje seksualne
Jest to element seksualności ściśle związany z potrzebą seksualną (libido). Preferencje to informacje o tym, z jakimi osobami uprawiamy najchętniej seks, jakie zachowania, stymulacje seksualne i warunki do zaspokojenia potrzeb seksualnych wybieramy. Mowa tutaj o różnego rodzaju zachowaniach: masturbacji (zachowania autoerotyczne), seksie partnerskim, seksie grupowym, oglądaniu pornografii czy innych szczególnych upodobaniach. Każde konkretne zachowanie jest strategią mającą zaspokoić nasze potrzeby. Nie zawsze są one z medycznego punktu widzenia zdrowe i został im poświęcony rozdział w dalszej części podręcznika.
