Rozdział 5

Edukacja seksualna

Seksualność, która do okresu dojrzewania nie łączy się z potrzebą seksualną, kształtuje się już w dzieciństwie na podstawie doświadczeń, wzorców wyniesionych ze środowiska, w którym dana osoba się wychowuje, i w nim zaobserwowanych, postaw i wartości otoczenia. Ogromną rolę można przypisać tu zatem placówkom edukacyjnym i wyznaniowym, grupom rówieśniczym, internetowi, rodzinie, osobom sprawującym opiekę i mediom.

Kluczowym momentem w rozwoju psychoseksualnym jest okres dzieciństwa, kiedy to kształtują się poczucie własnej wartości i tożsamości, akceptacja dla odmienności płci, a także czerpanie radości z własnej płciowości i odkrywanie jej.

Nieprawidłowości na tym etapie rozwoju mogą rzutować na przyszłość i przyczynić się do rozwoju zaburzeń i trudności w życiu dorosłym. Jednym z ważniejszych elementów prawidłowego rozwoju jest możliwość i umiejętność wyrażania emocji, dlatego rzetelna psychoedukacja i edukacja seksualna powinna być oparta na akceptacji i zdrowej komunikacji.

Perspektywa dziecka

Podstawową kwestią w komunikacji z dziećmi jest próba zrozumienia ich punktu widzenia, który różni się od punktu widzenia dorosłych. Chcąc dotrzeć z komunikatem do dziecka, trzeba jak najbardziej zbliżyć się do jego sposobu pojmowania otaczającego świata. Czasami wystarczy przypomnieć sobie własne myśli i przekonania z dzieciństwa. Zapewne różniły się one od przekonań osób dorosłych. Jest to spowodowane naturalnym rozwojem funkcji poznawczych. Trudno więc od nastolatka oczekiwać odpowiedzialności na poziomie osoby dorosłej. Perspektywa młodych osób przedstawia się następująco:

  • dzieci zazwyczaj „mają czas” na wykonanie konkretnych zadań. Czasu jest bardzo dużo i mija on niezwykle wolno. Perspektywa postrzegania przyszłości kończy się najdalej na najbliższym weekendzie. Nie robią tego z powodu braku odpowiedzialności. Jest to proces rozwojowy ukształtowany biologicznie;
  • wszystko jest możliwe, a ewentualne negatywne konsekwencje z powodu podjęcia złej decyzji nie są na tyle blisko, by się nimi przejmować. Im większe ryzyko, tym większa zabawa i atrakcyjność przedsięwzięcia;
  • przyjemność i realizacja własnych potrzeb są kluczowymi motywatorami do podejmowania aktywności. Winą za ewentualne niepowodzenia dzieci często obarczają otoczenie i na nie starają się zrzucić odpowiedzialność w celu uniknięcia kary;
  • indywidualizm i egocentryzm, który nie pozwala dostrzec perspektywy innej osoby. Zgodnie z teorią umysłu empatia jest dopiero na drodze do ukształtowania się. Dzieci więc nie są „okrutne”, lecz przeważnie nie mają umiejętności wczucia się w emocje innych osób.

Obecne wyzwania dla edukacji seksualnej

W dobie rozwoju cywilizacji zmieniają się problemy dotyczące sfery seksualnej. Przed osobami zajmującymi się edukacją seksualną stają nieznane dotąd wyzwania spowodowane pojawianiem się nowych zjawisk społecznych. Dzieje się tak z powodu nieustających zmian politycznych, rozwoju technologii, migracji ludzi oraz zapotrzebowania na nowe stymulacje. Wiedza osób zajmujących się edukacją seksualną musi nadążać za najnowszymi trendami i być w zgodzie z aktualnym stanem wiedzy. To wymaga od osób trenerskich ciągłego rozwoju.

Coraz częściej spotykamy tzw. działania outreachowe, czyli takie, które aktywnie wychodzą do potencjalnie zainteresowanych osób w ich naturalnym środowisku, na przykład na ulicach czy w miejscach spotkań.

Rozwój edukacji seksualnej polega także na czerpaniu z doświadczenia osób zaangażowanych w rozwój dziedzin wiedzy takich jak pedagogika, medycyna, pielęgniarstwo.

Wśród najważniejszych wyzwań dzisiejszych czasów w pracy nad seksualnością należy wskazać:

  • profilaktykę przedekspozycyjną opartą na terapii antyretrowirusowej – polega ona na przyjmowaniu leków w celu uniknięcia zakażenia HIV. Metody te popularne są wśród osób uprawiających seks bez zabezpieczenia barierowego, jakim jest prezerwatywa. Wyzwaniem dla edukacji seksualnej jest w tym przypadku zgłębianie wiedzy na temat tego rodzaju profilaktyki, rzetelne przekazywanie informacji dotyczących możliwości profilaktycznych oraz ewentualnych skutków ubocznych;
  • chemseks – jest to zjawisko polegające na łączeniu długich sesji praktyk seksualnych (często w grupie) z zażywaniem substancji psychoaktywnych. I nie chodzi tutaj o alkohol, lecz o nielegalne w większości krajów narkotyki, takie jak stymulanty (na przykład mefedron i metamfetamina) oraz depresanty (na przykład GHB i GBL). Osoby, które uprawiają chemseks, często podejmują zachowania ryzykowne ze względu na ograniczoną/zmienioną świadomość i zaburzone substancjami procesy decyzyjne. Zdarzają się przypadki wykorzystania seksualnego, kiedy ofiary są pod wpływem substancji.

Dużym niebezpieczeństwem jest ponadto uzależnienie. Substancje psychoaktywne początkowo przyjmowane są wyłącznie podczas seksu, z czasem jednak może dojść do stanu permanentnej potrzeby narkotyków w organizmie;

  • pornografię – jest to zjawisko szczególnie niebezpiecznie dla najmłodszych. Dostęp do internetu równa się dostępowi do pornografii. Wraz z rozwojem technologii obniża się wiek pierwszych doświadczeń z nieodpowiednimi dla dzieci treściami. Nawet jeżeli domowy komputer jest chroniony blokadami rodzicielskimi, nikt nie ma pełnej kontroli nad tym, co dzieje się poza domem.

Oglądanie pornografii traktujemy jako objaw. Przyczyn natomiast dopatrujemy się w ciekawości rozwojowej, chęci zdobywania wiedzy z zakresu seksualności, niskiej świadomości ryzyka, pojawiających się potrzebach seksualnych, uleganiu presji grupy, nudzie i osamotnieniu, niezaopiekowanych potrzebach dziecka.

Niesie to za sobą szereg potencjalnych zagrożeń, z których najważniejsze to: błędne wyobrażenie kontaktu seksualnego, rozwój kompleksów, zbyt wczesny wiek inicjacji seksualnej, podejmowanie powszechnych w pornografii ryzykownych zachowań seksualnych, instrumentalizacja seksu (przedmiotowe wykorzystanie ludzi), zniekształcone role płciowe (przypisywanie stereotypowych cech, na przykład uległości kobietom, niezachwianej sprawności seksualnej mężczyznom), eskalacja zapotrzebowania na nowe treści pornograficzne i inne problemy natury psychicznej i seksualnej. Odpowiedzią na to zjawisko jest przede wszystkim edukacja na temat zagrożeń, rzetelna edukacja seksualna zaspokajająca naturalne potrzeby dziecka, zdrowa komunikacja;

  • sexting i inne zagrożenia związane z internetem – komunikacja drogą elektroniczną, w której przekazem jest seksualnie sugestywny obraz lub podobna treść, przesyłana często bez zgody (zarówno osoby, która otrzymuje, jak i osoby, która może znajdować się na zdjęciach). Jest to więc często forma cyberprzemocy. Zagrożeniami w sieci stają się także coraz częściej cyberstalking (prześladowanie osób w internecie) czy bullying (zastraszanie, znęcanie się). Internet stanowi także ogromne wyzwanie dla walki z pedofilią. Przestrzeń online daje nowe możliwości popełniania czynów pedofilnych, w tym tych, które nie będą realizowane podczas spotkania na żywo, a i tak będą tragiczne w skutkach dla ofiary.
  • dyskryminację określonych grup osób – prawa osób LGBT+, prawa reprodukcyjne, prawa osób z doświadczeniem migracji są ważnym obszarem zainteresowania edukatorów seksualnych zajmujących się edukacją seksualną i ró W zależności od sytuacji politycznej i poziomu inkluzywności wyzwaniami są: związki partnerskie, równość małżeńska, niebinarność, ustabilizowanie kwestii dotyczących aborcji, wykluczenie menstruacyjne, profilaktyka zabezpieczająca przed przemocą seksualną, tematyka świadomej zgody na stosunek seksualny czy kwestie związane z surogactwem.

Elementy edukacji seksualnej na poszczególnych etapach rozwoju dziecka

Edukacja seksualna to proces. Wiedza powinna być nadbudowywana w ciągu życia – począwszy od pierwszych lat dziecka. Należy pamiętać o tym, że dziecko jest istotą seksualną od urodzenia, ponieważ posiada płeć.

Każdy etap rozwoju charakteryzuje się określonymi potrzebami. Edukacja seksualna powinna na nie odpowiadać i dostarczać rzetelnych informacji. Daje to dziecku poczucie bezpieczeństwa. Poniżej przedstawiono określone zagadnienia dotyczące seksualności z podziałem na wiek adekwatny do ich wprowadzenia.

Elementy edukacji seksualnej w wieku przedszkolnym:

  • każdy element ciała pełni określone funkcje;
  • ludzie są podobnie do siebie zbudowani z wyjątkiem kilku części ciała;
  • ludzie różnią się od siebie wyglądem (kolor skóry, waga, wzrost, widoczne niepełnosprawności);
  • wszyscy ludzie są równi i wszystkim należy się szacunek;
  • intymne części ciała to pochwa, łechtaczka, penis, moszna;
  • dzieci rosną w brzuchu, w specjalnym miejscu zwanym macicą;
  • dorosłe osoby zakochują się w sobie i tworzą relacje, także jednopłciowe;
  • osoby mogą się ze sobą przyjaźnić bez względu na płeć;
  • ludzie doświadczają różnych uczuć: mogą czuć się szczęśliwi, smutni, źli, samotni, zdziwieni, zawstydzeni, zalęknieni;
  • złość nie jest niczym złym, to ważna emocja, ale nie można przy tym ranić innych osób;
  • ważne jest, by mówić o uczuciach/emocjach;
  • różni ludzie różnie przeżywają emocje;
  • inna jest miłość łącząca dziecko z rodzicem, inna – łącząca rodziców czy przyjaciół;
  • dotykanie własnych intymnych części ciała na ogół sprawia nam przyjemność;
  • nie możemy dotykać, całować, przytulać kogoś, kto tego nie chce;
  • ciało dziecka jest własnością dziecka i to ono decyduje, czy ktoś może go dotykać podczas zabawy lub w innej sytuacji;
  • istnieją sytuacje, kiedy dorośli oglądają ciało dziecka bądź go dotykają, dzieje się to na przykład podczas badania lekarskiego lub podczas kąpieli;
  • trzeba przyjść i powiedzieć rodzicom/osobom bliskim, jeżeli dziecka dotyka ktoś, kto sprawia, że czuje się ono nieswojo, bądź robi to w sposób, który mu nie odpowiada;
  • jeśli ktoś dotyka dziecka i prosi, by nikomu nie mówiło, powinno ono opowiedzieć o tej sytuacji komuś zaufanemu.

Niezwykle istotne jest to, by już od najmłodszych lat prowadzić działania zabezpieczające dziecko przed skrzywdzeniem i wykorzystaniem seksualnym.

Szczególnie ważne jest to w momencie pozostawiania dziecka pod opieką kogoś innego niż rodzic/osoba sprawująca opiekę prawną. Pamiętać należy, że ogromną część osób popełniających czyny pedofilne / wykorzystujących seksualnie stanowią osoby blisko związane z rodziną i znane dziecku. Rozmowy prewencyjne z dzieckiem należy prowadzić cyklicznie.

Ważne jest to, by:

  • uczulać dziecko na unikanie kontaktu z obcymi;
  • uczyć dziecko pilnowania swoich granic, ale też szanowania granic innych;
  • uczyć dziecko asertywności i odmawiania, jeśli na coś nie ma ochoty;
  • nie zmuszać dziecka do uległych zachowań wobec dorosłych (na przykład całowania bliskich na powitanie/pożegnanie, jeśli tego nie chce);
  • zawrzeć z dzieckiem umowę: „Jeśli ktoś będzie cię prosić, żebyś nic mi nie mówił(a), to koniecznie mi o tym powiedz. Nasza umowa musi być pierwsza i nadrzędna”,
  • przygotować z dzieckiem scenariusz na wypadek wykorzystania seksualnego: „Jeśli ktoś dotykałby twoich intymnych części ciała albo nakłaniał cię do dotykania swoich, możesz poczuć się dziwnie. Koniecznie przyjdź i mi o tym powiedz. Ta osoba może mówić, że to wasza tajemnica, ale umówmy się teraz, że na pewno mi o tym powiesz”.

Wykrycie wykorzystania seksualnego na wczesnym etapie rozwoju pozwoli przede wszystkim uniknąć tego, że proceder będzie trwał latami, pogłębiając traumę. Szybka pomoc psychologiczna może znacznie zminimalizować negatywne konsekwencje.

Elementy edukacji seksualnej w wieku wczesnoszkolnym:

  • do zapłodnienia dochodzi w drogach rodnych;
  • w jądrach są plemniki;
  • w jajnikach są jajeczka;
  • plemniki i jajeczka umożliwiają rozmnażanie;
  • stosunek seksualny w celu prokreacyjnym polega na wsunięciu penisa do pochwy;
  • stosunek płciowy służy do okazywania miłości, doznania przyjemności, rozładowania popędu seksualnego, prokreacji;
  • seks uprawiać mogą osoby powyżej 15. roku życia (według norm prawnych);
  • nie wszystkie źródła informacji są wiarygodne;
  • są strony, filmy, programy i treści, które nie są odpowiednie dla dzieci, na przykład pornografia;
  • każdy człowiek podejmuje decyzje i jest za nie odpowiedzialny;
  • w podejmowaniu decyzji mogą pomóc rodzice, osoby bliskie i zaufane;
  • nikt z dorosłych nie powinien dotykać narządów płciowych dziecka, chyba że w gabinecie lekarskim podczas badania;
  • molestowanie seksualne ma miejsce wtedy, kiedy ktoś dotyka intymnych części ciała dziecka lub ogląda je bez istotnej przyczyny;
  • molestowanie seksualne ma miejsce wtedy, kiedy ktoś pokazuje swoje intymne części ciała dziecku lub nakłania do ich dotykania;
  • osoba, która molestuje dziecko, może poprosić o dochowanie tajemnicy. Zdarza się, że szantażuje i grozi. Mimo wszystko należy poinformować o zdarzeniu rodziców bądź inną zaufaną osobę;
  • osoba molestowana nie zrobiła nic złego.

Elementy edukacji seksualnej w wieku poprzedzającym dojrzewanie:

  • miesiączka i pierwszy wytrysk nasienia są naturalnymi oznakami dojrzewania;
  • czas wystąpienia pierwszej miesiączki może być różny;
  • w wyglądzie ciała zachodzą widoczne zmiany;
  • mogą pojawić się kłopoty z cerą, włosami, potliwością;
  • narządy rozrodcze mogą się od siebie różnić wyglądem (wielkość i skrzywienia członka, położenie jąder, owłosienie, wielkość piersi, wygląd wulwy);
  • pojawia się napięcie seksualne;
  • masturbacja jest rozwojową strategią rozładowania napięcia seksualnego;
  • pornografia to filmy dla dorosłych, które niosą fałszywy obraz stosunku seksualnego i nie powinny być oglądane przez osoby poniżej 18. roku życia;
  • internet niesie za sobą różne zagrożenia dla rozwoju psychoseksualnego i bezpieczeństwa dziecka: sexting, pornografię, cyberprzemoc, cyberstalking, pedofilię w sieci;
  • informacja, kiedy należy zgłosić się do lekarza specjalisty – dermatologa, wenerologa, urologa, ginekologa;
  • inicjacja (debiut seksualny) powinna być świadomą i przemyślaną decyzją;
  • każdy kontakt seksualny wymaga wyraźnej zgody. Każdy w dowolnym momencie może się wycofać.

Edukacja na temat miesiączkowania i polucji powinna być prowadzona bez względu na płeć. Tabuizacja etapów dojrzewania u dzieci, których płci to nie dotyczy, powodować może niezrozumienie, szykany, żarty.

Podczas edukowania na temat miesiączki czy polucji ważne jest, by powiedzieć o przeciętnej ilości wydzielin, by dziecko nie bazowało na wyobrażeniach.

Podczas rozmów na temat etapów dojrzewania należy opracować z dzieckiem plan działania na wypadek krwawienia/polucji. Zabezpieczy to dziecko przed szokiem, wstydem, bezradnością.

Plan działania warto przećwiczyć i upewnić się, że dziecko go rozumie.

Należy pamiętać, że nie u wszystkich chłopców występują polucje. Warto o tym powiedzieć dzieciom.

Podczas edukacji nie wolno straszyć. Ważne, by nastawić dziecko pozytywnie do zmian zachodzących w ciele.

Przed inicjacją seksualną niezwykle istotne jest omówienie infekcji przenoszonych drogą płciową oraz metod antykoncepcji bez względu na płeć. Koniecznie należy powtórzyć, że stosunek seksualny musi być dobrowolny z poszanowaniem granic swoich i innych osób.

Edukacja seksualna przed rozpoczęciem dojrzewania jest potrzebna nie tylko ze względu na zmiany zachodzące w ciele, ale także dlatego, że dzieci wchodzą w wiek, kiedy część z nich podejmie już kontakty seksualne – bez względu na to, czy będziemy z nimi na ten temat rozmawiać, czy nie. Średni wiek inicjacji seksualnej to 17 lat, ale należy pamiętać, że wiele osób podejmuje zachowania seksualne w młodszym wieku.

Standardy rzetelnej edukacji seksualnej

Edukacja seksualna dzieci i młodzieży powinna być prowadzona według metodologicznych standardów i bazować na:

  • wiedzy na temat budowy ciała i fizjologii człowieka;
  • znajomości różnic w budowie anatomicznej;
  • uwrażliwieniu na ważność sfery seksualnej;
  • świadomości, że zachowania seksualne determinowane są nie tylko biologicznymi, ale także psychologicznymi i kulturowymi czynnikami;
  • akceptacji równości płci i zróżnicowaniu tożsamości seksualnych i orientacji seksualnych;
  • wiedzy na temat potrzeb i emocji człowieka związanych z jego seksualnością;
  • wiedzy z zakresu profilaktyki infekcji przenoszonych drogą płciową;
  • wiedzy z zakresu metod antykoncepcji;
  • wiedzy z zakresu higieny i zdrowia seksualnego;
  • rozwoju umiejętności budowania relacji na podstawie partnerstwa i zdrowych granic;
  • komunikacji na temat potrzeb seksualnych i granic;
  • przeciwdziałaniu przemocy seksualnej i wiedzy na temat zabezpieczenia się przed nią;
  • wiedzy na temat zaburzeń seksualnych;
  • przełamywaniu tabu związanego z życiem seksualnym człowieka.

Każda faza rozwoju dziecka związana jest ze wzrostem ciekawości i intensyfikacją zapotrzebowania na wiedzę, również w zakresie seksualności.

Warunkiem zdrowego rozwoju jest dostarczanie rzetelnej wiedzy i zapobieganie przyswajaniu nieprawdziwych informacji. Przyczyni się to nie tylko do budowania relacji opartej na zaufaniu, ale też do ograniczenia budowania fałszywych przekonań na temat własnej seksualności i aktu seksualnego. Odpowiedzialne za edukację seksualną dzieci i młodzieży są przede wszystkim osoby sprawujące opiekę. Jednak z badań wynika, że to internet jest na pierwszym miejscu, jeśli chodzi o źródła wiedzy na temat seksualności.

Wskazówki dotyczące prowadzania edukacji seksualnej

  • Dzieci chcą rozmawiać z osobami sprawującymi opiekę na temat seksualności, poznać ich punkt widzenia, odczucia. Są ciekawe świata, w tym swojego ciała i budowy ciał innych osó
  • Warto przekazywać wiedzę dzieciom i młodzieży, zanim zaczną pytać lub szukać wiedzy w dostępnych kanałach.
  • Jeżeli osoba pytana nie wie lub udzieliła błędnej odpowiedzi na pytanie, należy wspólnie z dzieckiem poszukać prawidłowych informacji we właściwym źró Wzbudza to ciekawość poznawczą u dziecka.
  • Dziecku należy mówić prawdę i przekazywać rzetelną wiedzę na temat seksualności człowieka, by nie musiało się jej później oduczać, ale także by nie przeżywało dysonansu w momencie, gdy z innych dostępnych źródeł otrzyma odmienne wiadomości na dany temat.
  • Uczucie zakłopotania, które może się pojawić przy udzielaniu odpowiedzi na niektóre pytania, jest czymś całkowicie naturalnym.
  • Do edukowania dzieci i młodzieży warto wykorzystywać przykłady z codziennych sytuacji (na przykład pocałunek w filmie, napotkana osoba w ciąży).
  • Edukacja seksualna powinna być prowadzona przez wszystkie osoby sprawujące opiekę nad dzieckiem w równym stopniu bez względu na płeć dziecka.
  • Dobrze, by przekazywane treści i emocje związane z życiem seksualnym miały charakter pozytywny.
  • Słowa i pojęcia powinny być odpowiednio dopasowane do etapu rozwoju, jednak medyczne nazewnictwo części ciała nie powinno ulegać zmianie. Słowa takie jak „penis”, „moszna”, „pochwa”, „wagina” są tak samo naturalne dla dziecka jak „ręka” czy „noga”.

Zakłopotanie osób dorosłych i używanie infantylnego nazewnictwa może sprawić, że dzieci przestaną traktować je jako wiarygodne źródło informacji.

Może powstać przekonanie, że sfera seksualna jest czymś wstydliwym, złym lub problematycznym, skoro osoby dorosłe nie potrafią o niej swobodnie rozmawiać. Niemniej nie ma nic złego w nazywaniu na przykład penisa siusiakiem, pod warunkiem że dziecko wie, że prawidłowa nazwa tej części ciała to właśnie penis.

  • Należy pamiętać, że dzieci uczą się przede wszystkim poprzez obserwację zachowań otoczenia – istotne jest modelowanie postaw.
  • Bardzo ważna jest otwarta komunikacja oraz nauka zdrowych sposobów wyrażania emocji.
  • Nie należy karać ciekawości związanej z rozwojem seksualnym.
  • Edukacja seksualna jest procesem. Powinna wyprzedzać i stymulować rozwój psychoseksualny dzieci i młodzieży. Niezwykle istotne jest to, by dziecko wiedziało, co będzie działo się z ciałem, zanim zmiany nastąpią. Pozwoli to ograniczyć lęk, zaskoczenie, da poczucie kontroli i zapewni komfort.
  • Warto zachęcać do zadawania pytań i wzbudzać ciekawość.
  • Dzieci nie potrzebują wiedzieć więcej, niż wynika z ich pytań. Wystarczy więc ich nie zawstydzać, być uważnym i podążać za ich potrzebami.

Treści na stronie przeznaczone są dla osób pełnoletnich. Potwierdź swój wiek.