Różnorodności i inkluzywność
Te dwa pojęcia często występują razem. Różnorodność to zauważenie różnice pomiędzy osobami w zakresie między innymi wyglądu, pochodzenia, wyznania, sprawności, tożsamości płciowej czy seksualnej. Różnorodność jest istotnym elementem edukacji seksualnej. Inkluzywność natomiast to termin odnoszący się do uświadomienia sobie faktu istnienia różnorodności i działania w kierunku włączania wszystkich osób zagrożonych wykluczeniem na wszystkich poziomach życia społecznego. Działania inkluzywne mają na celu zabezpieczyć osoby przed dyskryminacją i wykluczeniem. To wyrównywanie szans z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb danej osoby. Do inkluzywności konieczne jest więc zrozumienie specyfiki różnorodności.
Mówiąc o inkluzywności należy zatrzymać się na chwilę przy pojęciach tolerancja i akceptacja. Tolerancja to postawa zgody na zachowania, z którymi niekoniecznie trzeba się zgadzać to „znoszenie” czyichś poglądów, zachowań lub cech bez agresywnych działań negujących i bez utożsamiania się z nimi. Akceptacja z kolei oznacza przyjmowanie za swoje i utożsamianie się z danymi poglądami, cechami lub zachowaniami.
Język równościowy / inkluzywny
Podstawą edukacji jest język, czyli forma przekazywania informacji i narzędzie służące dobrej komunikacji. Język to także sposób wyrażania przekonań, opinii, emocji. Ma znaczenie w procesie nawiązywania i budowania relacji. Jego znaczenie podkreślane jest w wielu teoriach dotyczących procesów interpersonalnych. To, jak ludzie się ze sobą komunikują, ma znaczenie. Dobór odpowiednich słów i zwrotów wpływa na samopoczucie innych. Komunikat powinien być nie tylko rzetelny i dopasowany do potrzeb osoby z którą się rozmawia, ale także inkluzywny. Inkluzywny język ma za zadanie włączanie wszystkich osób w sposób niekrzywdzący. Zadaniem języka równościowego jest zwiększenie komfortu osób, których dotyczy. Jest to proces poszukujący najlepszych rozwiązań, dlatego ciągle ulega zmianom. Bazuje na obserwacjach, badaniach, postulatach społecznych. Szczególne znaczenie ma to w przypadku kobiet, osób transpłciowych i niebinarnych z powodu zmaskulinizowania języka polskiego i częstego używania wyłącznie form męskich w kontekście ogółu społeczeństwa.
FEMINATYWY: to formy żeńskie od słów występujących przeważnie w rodzaju męskim, np. nauczycielka, pacjentka, pilotka, psycholożka. Feminatywy były popularne w pierwszej połowie XX wieku, więc obecny trend jest powrotem do ważnej historii związanej z ruchem emancypacji kobiet. Feminatywy są wyrazem szacunku, zaznaczeniem obecności kobiet i zrównania szans. Co ważne w kontekście działań inkluzyjnych, każda osoba ma prawo wybrać, jakich form używa wobec siebie i dbania o swój komfort w obszarze języka, więc jeśli, dla przykładu, kobieta psycholożka życzy sobie być nazywana psychologiem, to inkluzywnym będzie nazywanie jej w ten właśnie sposób. Inkluzywność to włączanie. Nazywanie jej inaczej wbrew jej woli będzie wykluczające podobnie jak krytykowanie i wyśmiewanie feminatywów i nie używanie ich wobec osób, które sobie tego życzą.
Skupiając się na edukacji równościowej dotyczącej osób LGBTQIA+ poprawne nazewnictwo jest jedną z najwyższych wartości. Ważne jest, by zawracać się do drugiej osoby w sposób zgodny z jej tożsamością. Mowa tutaj o formie imienia, którą preferuje oraz zaimkach. Zaimki określają formy gramatyczne, jakich osoba używa. W edukacji równościowej ważne jest zwrócenie uwagi na fakt, że płeć przypisana przy urodzeniu niekoniecznie musi pokrywać się z tożsamością płciową ani z ekspresją płciową, które przejawia się miedzy innymi poprzez preferowane formy gramatyczne. Zaimki są ważnym przejawem płciowości i możliwością do wyrażenie siebie w sposób autentyczny.
Nie można zakładać, że każda osoba jest heteroseksualna i cispłciowa. Jeśli nie wiesz, jak zwracać się do danej osoby – zapytaj ja o to. Najłatwiej zrobić to pytając „Jak mam się zwracać?”.
Można zmodelować przedstawianie się poprzez zrobienie tego w pierwszej kolejności podając swoje imię i zaimki. Na przykład „Dzień dobry, mam na imię Bartosz, moje zaimki to on/jego, lubię jak ludzie mówią do mnie Bartek” lub „Cześć, jestem Maria, moje zaimki to ona/jej, ale proszę, żeby mówić do mnie Maja. Jak mam się zwracać do Ciebie?”.
JĘZYK NEUTRALNY PŁCIOWO: to język, który włącza osoby niebinarne nie wykluczając jednocześnie osób binarnych. Mówiąc lub pisząc o „osobach” zamiast kobietach i mężczyznach nikogo się nie wyklucza. Najłatwiej stosować język neutralny płciowo zastępując podmiot w zdaniach słowem „osoba”.
Przykład: „osoby uczestniczące” zamiast „uczestnicy, uczestniczki”
DEADNAME: to imię, które osobie transpłciowej zostało nadane przy urodzeniu, a którego ze względu na tożsamość inną niż płeć nadana przy urodzeniu już nie używa. Celowe i uporczywe używanie „martwego imienia” jest przemocą i może wywołać dysforię.
MISGENDERING: to używanie form gramatycznych i zaimków niezgodnych z tożsamością płciową osoby. Celowy i uporczywy missgendering jest przemocą i może wywoływać dysforię.
COMING OUT/OUTING: Coming out to ujawnienie komuś swojej tożsamości. Nie używa się sformułowania „przyznanie się do tożsamości”, ponieważ to nie jest kwestia winy i nie ma nic złego w tożsamości seksualnej lub płciowej innej niż hetero lub cis. Outing natomiast to określenie na przemoc polegającą na ujawnieniu czyjejś tożsamości bez zgody i świadomości tej osoby.
Dyskryminacja
Dyskryminacja jest zjawiskiem powszechnym i występuje niemal w każdym społeczeństwie. Prowadzą do niej takie procesy, jak: kategoryzowanie, stereotypowe myślenie, bezrefleksyjne ocenianie innych, brak wiedzy oraz powstawanie uprzedzeń. Na zmianę sytuacji osób dyskryminowanych i grup mniejszościowych duży wpływ mają osoby z grupy większościowej i uprzywilejowane. Dla dyskryminowanych dzieci i młodzieży to dorośli są osobami mogącymi zatrzymać dyskryminację i podejmować działania na rzecz równego traktowania. Mechanizm dyskryminacji zaczyna się w momencie, kiedy pojawia się potrzeba kategoryzacji osób należących do odmiennej grupy. Przypisujemy im stereotypowe cechy.
Istotna w działaniach równościowych jest definicja postawy, czyli naszego stosunku do innych ludzi. Postawa składa się z trzech komponentów: poznawczego (przekonania, myśli, sądy), afektywnego (emocje) i behawioralnego (reakcje i zachowania).
Stereotypy to rozpowszechnione opinie i przekonania na temat danej grupy. Mają charakter bardzo ogólny, uproszczony i sprawiają, że te same cechy przypisuje się wszystkim osobom należącym do danej grupy bez względu na różnice między nimi. Najczęściej są warunkowane niewiedzą (kiedy brakuje doświadczenia w obcowaniu z daną osobą lub grupą). Wykorzystywane są wówczas obiegowe, zasłyszane czy powtarzane w mediach, wśród znajomych, w rodzinie i w pracy opinie. Działanie stereotypów łączy się też często z rywalizacją. Wzrasta poziom lojalności wobec swojej grupy, a grupa odmienna staje się „gorszą”, konkurencyjną. Typowe dla stereotypów są komunikaty: „Oni są tacy, a my jesteśmy tacy”, „Oni lubią to, my lubimy coś innego”, „My to potrafimy, oni tego nie potrafią”, „Wszyscy oni”, „Oni zawsze”. Zdarza się, że stereotypy są nabywane – przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dzieje się tak dlatego, że dziecięcy umysł jest bardzo chłonny i szczególnie wrażliwy na uproszczenia i generalizacje. Przeważnie stereotypy nie wynikają z osobistych doświadczeń. Ich istnienie ma plusy i minusy. Pozytywnym ich aspektem jest to, że ułatwiają funkcjonowanie (zwłaszcza we własnej grupie), dają gotowe wzorce myślenia, ograniczają konieczność poszukiwania i weryfikowania informacji, dają poczucie bezpieczeństwa. Do ich negatywnych skutków zaliczyć można: utrudnianie nawiązywania relacji interpersonalnych, ograniczanie wiedzy na temat poszczególnych osób, tworzenie fałszywego obrazu osób i grup, ograniczanie doświadczania i myślenia, zwiększanie podatności na manipulację, dzielenie i utrwalanie poczucia wyższości danej grupy nad inną, stygmatyzowanie, krzywdzenie, usprawiedliwianie krzywdzenia, tworzenie konfliktów, kształtowanie uprzedzeń.
Uprzedzenie to negatywne, wrogie podejście do grupy i każdej osoby do niej kwalifikowanej. Jest trudne do zmiany, nacechowane emocjami (takimi jak lęk, strach, złość, nienawiść) i kształtowane przez dłuższy czas. Bardzo często prowadzi do dyskryminacji.
Dyskryminacja to zjawisko, w którym osoba lub grupa jest traktowana gorzej lub nierówno w porównaniu z inną w podobnej sytuacji wyłącznie z powodu zaklasyfikowania jej do danej grupy. Cechami, które najczęściej warunkują dyskryminację, są: płeć, kolor skóry, pochodzenie etniczne, narodowość, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek, orientacja seksualna, tożsamość. Dyskryminacja jest konsekwencją negatywnych przekonań (stereotypów) i postaw (uprzedzeń) wobec konkretnej grupy. Zjawisko dyskryminacji może wystąpić w dwóch sytuacjach: sytuacji większości (kiedy grupa liczebnie większa dyskryminuje mniejszość) oraz sytuacji zależności (kiedy dana osoba lub grupa posiadająca władzę ma możliwość wpłynięcia na sytuację innych poprzez wykorzystanie swojej pozycji).
W sytuacji zaobserwowania dyskryminacji najskuteczniejszą metodą walki z nią jest aktywne przeciwstawianie się, co często wymaga odwagi. Brak reakcji na dyskryminację daje osobom dyskryminującym ciche przyzwolenie. Podczas interwencji najważniejsze jest skonfrontowanie osoby dyskryminującej z jej zachowaniem, wyznaczenie granic oraz wsparcie dla osoby doświadczającej dyskryminacji.
INTERSEKCJONALNOŚĆ: jest to zjawisko nakładania się na siebie różnych cech lub kategorii społecznych, które może zwiększać ryzyko bycia osobą dyskryminowaną. Przykładem jest nałożenie się cech mniejszościowych z zakresu seksualności (osoba homoseksualna), wyznania (wyznania żydowskiego) i narodowości (z Ukrainy). Oznacza to, że osoba taka może doświadczać dyskryminacji ze względu na więcej niż jedną cechę.
STRES MNIEJSZOŚCIOWY: przewlekłe uczucie niepokoju i napięcie związane z cechą, której osoba nie chce ujawnić z obawy przed oceną i dyskryminacją. Stres ten ma charakter stały i jest dodatkowym obciążeniem do codziennych stresów w pracy, domu lub w szkole.
HATE SPEACH / MOWA NIENAWIŚCI: wypowiedzi, które wyrażają wrogie i krzywdzące określenia i opinie na temat danej osoby lub grupy osób utrwalając w ten sposób stereotypy i uprzedzenia. Jednocześnie propagują nienawiść i/lub nawołują do dyskryminacji i przemocy.
